احتمالا برای شما هم پیش آمده که در برخی از موقعیت های مشابه، احساس کنید تمایل دارید که باز هم مطابق دفعات قبل تصمیم بگیرید. در این مواقع ممکن است حتی به دلیل مقاومت، نسبت به ایجاد تغییر و گرفتن تصمیم‌های جدید از طرف دیگران مورد انتقاد قرار بگیرید.
احتمالا در چنین موقعیتی ذهن شما درگیر طرحواره ها است. طرحواره را می توان یک الگوی تکرار شونده از احساسات، تمایلات، نگرش ها و رفتار ها تعریف کرد.
طرحواره که از آن با عنوان تله‌ی ذهنی هم یاد می شود به نوعی کنترل رفتار ما را در دست می گیرد و اغلب در کودکی ما ریشه دارد.
در این مطلب مروری بر طرحواره های روان شناسی، انواع آن و واکنش صحیح نسبت به آن خواهیم داشت. همراه ما باشید.
طرحواره در روانشناسی به چه معناست؟
طرحواره یا تله ذهنی به چارچوبهایی گفته می‌شود که عمدتا بر اساس تجربیات ما در دوران کودکی یا رفتار والدین با ما شکل گرفته و به نوعی رفتار و عقاید ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
مشکل کار آنجاست که معمولا این طرحواره‌ها ما را از تصمیم‌گیری و انتخاب صحیح بازمی‌دارند و باعث می‌شوند که تنها اطلاعاتی را که مطابق این چارچوب‌هاست حفظ کنیم و در تصمیم‌گیری‌های خود لحاظ کنیم.
طرحواره‌ها در لحظات تصمیم‌گیری ممکن است مانند یک میانبر ما را از مسیر سخت‌تر و طولانی‌تر جدا کرده و از طریق یک مسیر کوتاه به تصمیم نهایی برسانند؛ در حالی که مشخص نیست این تصمیم تا چه اندازه صحیح است.
طرحواره‌ها ممکن است تا حدی مشکل ساز شوند که باعث برهم‌ریختن روال زندگی ما و اطرافیانمان شود.
تاریخچه طرحواره
بارتلت نخستین روانشناسی بود که مفهومی مشابه طرحواره را بیان کرد. او معتقد بود که درک ما از جهان به کمک شبکه‌ای از ساختارهای ذهنی شکل می‌گیرد.
بعد از او ژان پیاژه اصطلاح طرحواره را به علم روانشناسی معرفی کرد. بنابر نظر او، طرحواره، دانش (به معنی هرگونه اطلاعات جدید) و فرآیند کسب آن را در برمی‌گیرد. با هر تجربه‌ی جدیدی طرحواره‌های قدیمی توسعه یافته یا اصلاح می‌شوند.
مثالی ساده از طرحواره
حتما داستان فیل مولوی در مثنوی را شنیده‌اید. مردمانی که تا آن زمان فیل ندیده بودند سعی داشتند متوجه شوند که فیل چه شکلی است. از قضا فیل در اتاق تاریکی قرار داشت و تنها راه تشخیص آن لمس او بود.
افراد قسمت‌های مختلف بدن فیل را لمس می‌کردند و در مورد ظاهر فیل برداشت‌های متفاوتی داشتند. کسی که گوش‌ها را لمس کرده بود او را شبیه بادبزن توصیف می‌کرد. دیگری خرطوم را لمس کرده و فیل را شبیه ناودان توصیف می‌کرد. آن یکی پاهای او را لمس کرده و او را چون درختی تنومند می‌دانست.
تمام این برداشت‌ها ناشی از تجربه شخصی هر فرد بود اما در مجموع صحیح نبود. این دیدگاه‌ها را می‌توان مشابه طرحواره در نظر گرفت. طرحواره‌ای که تنها با ورود اطلاعات جدید، مثلا دیدن فیل در روشنایی اصلاح می‌شود.
انواع طرحواره
طرحواره‌ها در جنبه‌های متفاوتی از زندگی ما شکل گرفته و بروز پیدا می‌کنند. بر این اساس می‌توانیم طرحواره‌ها را به شکل زیر دسته‌بندی کنیم:
- طرحواره‌های شخص محور: در مورد یک فرد خاص ایجاد می‌شوند و ممکن است شامل برداشت ما از ظاهر، اخلاق، علائق و… یک فرد باشد. مثلا زمانی که دوست خود را زیبا می‌دانیم؛
- طرحواره اجتماعی: شامل چارچوبی است که در مورد نحوه واکنش نسبت به یک موضوع یا موقعیت پیش آمده در جامعه ما را هدایت می‌کند. مثلا واکنشی که نسبت به درگیری چند نفر باهم در خیابان داریم؛
- طرحواره خودمان: شامل قضاوت ما نسبت به خودمان، از لحاظ ظاهری، اخلاقی، توانایی و … است. مثلا زمانی که معتقدیم ما یک فرد نه‌چندان زیبا هستیم؛
- طرحواره رویداد محور: شامل چارچوبهایی است که کنترل ما را در یک رویداد خاص به دست می‌گیرد. به عنوان مثال وقتی که در یک موقعیت رسمی، در یک چارچوب مشخص لباس می‌پوشیم؛
طرحواره‌ها را می‌توان به طرق دیگر نیز دسته‌بندی کرد.
تغییر طرحواره ها
طرحواره‌ها با دریافت اطلاعات جدیدی که نگرش سابق فرد را تایید می‌کنند توسعه می‌یابند و معمولا مستحکم‌تر خواهند شد.
معمولا اطلاعاتی که نگرش سابق فرد را نقض می‌کنند، نادیده گرفته می‌شوند یا به شکل تحریف شده(جهت انطباق با الگوی نگرش سابق) در طرحواره قدیمی اثر می‌گذارند.
اصلاح طرحواره در سنین بالاتر بسیار سخت‌تر از کودکی است و تنها در صورتی امکان‌پذیر است که ورودی‌های جدید بارها تکرار و تثبیت شوند.
طرحواره های ناسازگار
به طور خلاصه می‌توان گفت که طرحواره‌های ناسازگار به طرحواره‌هایی گفته می‌شود که زمینه‌ساز اختلالات روان‌شناختی و شخصیتی هستند.
این تله‌های ذهنی عموما در اثر تجربیات نادرست کودکی در شخصیت فرد شکل می‌گیرد و ریشه می‌دواند.
این طرحواره‌ها منجر به رفتارهای غلط و تصمیم‌گیری‌های نامناسب شده و بر ابعاد فردی و اجتماعی زندگی یک فرد اثر منفی خواهند گذاشت.
مهم ترین طرحواره های ناسازگار
طرحواره‌های ناسازگار بسیاری در افراد مختلف دیده شده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- طرحواره بی‌اعتمادی: در این حالت فرد نسبت به دیگران نگاه منفی دارد و خود را آماده کرده است که هر لحظه از دیگران ضربه بخورد؛
- طرحواره شرم و نقص: موجب احساس ناکافی بودن در فرد می‌شود؛
- طرحواره وابستگی: افراد درگیر این طرحواره برای کوچک‌ترین تصمیمات خود نیز محتاج یک راهنما هستند؛
- طرحواره آسیب‌پذیری: این افراد همیشه نگران حوادث و اتفاقات پیش‌بینی نشده‌ای هستند که ممکن است به آن‌ها آسیب برساند؛
- طرحواره شکست: این افراد معتقدند که فرقی ندارد چقدر تلاش کنند؛ آن‌ها در هر صورت محکوم به شکست هستند؛
- طرحواره شایستگی: این افراد معمولا خود را برتر از دیگران می‌دانند و خواسته‌های خود را نسبت به آن‌ها در اولویت قرار می‌دهند؛
- طرحواره اطاعت: این افراد معمولا با هدف پرهیز از بحث، عصبانی کردن دیگران و حفظ علاقه سایرین نسبت به خودشان در مقابل خواسته‌های دیگران کاملا مطیع است؛
- طرحواره ایثار: این افراد معمولا به سختی نه می‌گویند و حتی در سخت‌ترین شرایط هم در صدد انجام خواسته‌های دیگران هستند. این افراد معمولا احساس می‌کنند که قربانی دیگران هستند و حقشان در حال تضییع است؛
طرحواره‌های ناسازگار محدود به این چند مورد نیستند و بررسی جامع و کامل آن در قالب این مقاله ناممکن است.
طرحواره درمانی
طرحواره درمانی رویکردی است که در مقابل افراد می‌ایستد تا برای مدیریت روابط خود در جامعه، محل کار، خانواده و…از این تفکرات و تفسیرات غلط و آسیب‌زا (در قالب یک طرحواره خاص) استفاده نکنند.
معمولا افرادی که تحت طرحواره درمانی قرار می‌گیرند یک مشکل خاص ندارند؛ بلکه در موقعیت‌های مشابه ناچار به رفتاری می‌شوند که خودشان یا دیگران را آزار می‌دهد.
مهم‌ترین تکنیک‌های طرحواره درمانی عبارتند از:
- تکنیک شناختی: تلاش برای تخریب و زیر سوال بردن طرحواره در ذهن فردی که درگیر آن است؛
- تکنیک رفتاری: کمک به تغییر رفتار و تغییر عادت‌های مرتبط با یک طرحواره؛
- تکنیک تجربی: زمانی از این تکنیک استفاده می‌شود که خود فرد نسبت به غلط بودن طرحواره‌های خود آگاه شده باشد.
مبحث طرحواره درمانی بسیار گسترده است و نیاز است تا در مورد هر شخص کاملا شخصی‌سازی شود.
کلام آخر
طرحواره یا تله ذهنی الگوی ثابتی از رفتار و تصمیمات است که معمولا ریشه در تجربیات کودکی دارد اما در بزرگسالی نیز بروز کرده و ابعاد مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
اغلب این طرحواره‌ها موجب آسیب‌های روانی و شخصیتی می‌شوند که به همین دلیل از آن‌ها با عنوان طرحواره ناسازگار یاد می‌شود.
طرحواره درمانی برای افرادی که درگیر تله ذهنی ناسازگار هستند انجام می‌شود تا از آسیب دیدن احتمالی فرد و اطرافیان او جلوگیری شود.
درصورتی که احساس می‌کنید ممکن است درگیر این طرحواره‌های ناسازگار باشید، می‌توانید برای اطمینان از وجود مشکل و حل آن، از طریق اپلیکیشن ایمپو با روان‌شناسان تیم ما در ارتباط باشید.
منابع:
